سخن کاوی یا تحلیل گفتمان نوعی مطالعه میان رشته ای است که به تجزیه و تحلیل کلام می پردازد. در این مقاله شعر «پیغام ماهی ها» ی سپهری با این شیوه بررسی شده است تا نشان داده شود تحلیل گفتمان می تواند منجر به خوانش عمیق آثار ادبی شود. برای رسیدن به این هدف با بررسی دقیق بسامدی واژگان و رسم جدول هایی به توصیف و تفسیر ساخت متنی، اندیشگانی و بینافردی این شعر پرداخته شده است. نتیجه بررسی ها نشان می دهد که این شعر دارای فضایی پویا و متحرّک است و ساختار روایی آن از مهم ترین عوامل انسجام آن به شمار می رود. واژگان به کار رفته نیز گویای علاقه شاعر به طبیعت است. فرایندهای فعلی شعر نیز که فاقد مشارکت انسانی اند، نشانی از تنهایی شاعر است و ساخت وجهی شعر سپهری، از اعتقاد عمیق او به سخنانش و قطعیت کلام او حکایت می کند این گونه سخن گفتن بر میزان اثرگذاری کلام می افزاید.

زبان شناسان شناختی، هر نوع فهم و بیان انتزاعی را که در قالب مفاهیم ملموس ارائه شود، کاربرد استعاری زبان می دانند؛ چراکه معتقدند انسان در اثر ارتباط با جهان پیرامون خویش، مفاهیمی را به شکل طرح واره هایی تصویری در ذهن خویش خلق می کند. یکی از این طرح واره ها، طرح واره های حرکتی است که پژوهش حاضر به بررسی آن در شعر سهراب سپهری پرداخته است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که شعر نمادین و عرفانی «مسافر» سرشار از مضامین انتزاعی و طرح واره ای کلی از مفهوم سفر است. غالب استعاره های این شعر از نوع حرکتی است که برای رساندن مفاهیم مربوط به سفر به کار گرفته شده، نقش بسیار مهمی در ترسیم تصاویر ذهنی شاعر دارد.

سپهری، طبیعت گرا، شاعر، نقاش، متاثر از قرآن، انجیل، بودا و دارای اندیشه های عرفانی می باشد. عده ای او را فاقد عرفان، گروهی عارف اسلامی و گروهی دیگر عارف بودایی و گروهی دیگر عرفانش را آمیزه ای از این عرفان ها می دانند. آنچه در این نوشتار بدان پرداخته می شود چگونگی تاثیر پذیری سپهری از شخصیت ها و مکاتب عرفانی و مبانی مهم در عرفان اوست. سپهری با اعتقاد به وحدت وجود که از اصول عرفان اسلامی است معتقد است که همه انسانها از اصلی واحد منشا پذیرفته اند و در نهایت به او می پیوندد و با اعتقاد به وحدت ادیان بیان می کند که تمامی دین ها دارای اصولی مشترکند و تنها در فروع با یکدیگر تفاوت دارند. او با گرایش به طبیعت آن را موجود زنده ای می داند و همگان را به بازگشت به آن دعوت می کند.

تحقیق حاضر در حوزه  نقد نقد به مقاله ها، سخنرانی ها و مصاحبه هایی می پردازد که درباره زندگی، آثار و افکار سهراب سپهری شاعر و نقاش ایرانی بر جای مانده است. در این پژوهش سعی شده تا شیوه های انتقادی و رویکرد های نقد ادبی، تبیین ارزش، سلامت نقدها، میزان توفیق یا عدم توفیق منتقدان درباره سپهری، مضامین اصلی نوشته ها و رویکرد به آثار سپهری و…  از آغاز تا سال 1376 در نشریه های ادبی فارسی، تحلیل و بررسی شود.در عرصه شعر معاصر، پس از نیما یوشیج بیش از هر شاعر دیگری ـ به افراط و تفریط ـ درباره سهراب سپهری سخن گفته شده است. این ستایش ها و نکوهش ها از زمان حیات این شاعر نقاش تا به امروز ادامه دارد. ارتباط شعر و نقاشی سپهری، توجه شاعر به عرفان و فلسفه شرق، طبیعت گرایی، سادگی و صمیمیت در شعر، عدم کارکرد سیاسی ـ اجتماعی، مفاهیم انتزاعی، زبان و سبک بیان از موضوعاتی است که مضامین غالب نقدها را تشکیل می دهد. در این میان منتقدانی که بر اساس اظهار نظر های علمی ـ پژوهشی به شعر و هنر این شاعر معاصر نقاش پرداخته اند، انگشت شمارند. علاوه بر این بسیاری از دیدگاه ها، گرته برداری و تقلید از آثار دیگران است. نگارندگان این مقاله بر این باورند که باید نقدهای منتقدان را نیز به محک نقد زد و عیار آنها را مشخص کرد.

در این نوشتار، فرضیه قیصر امین پور درباره بازگشت شعرا به کودکی در اشعار سهراب سپهری، از شاعران بزرگ معاصر، به بوته آزمایش گذاشته می شود. امین پور در شعر و کودکی با استناد به برخی نقطه نظرهای «ژان پیاژه»، روان شناس معروف سوئیسی، در اثبات این مطلب می کوشد که شعر نوعی بازگشت به کودکی است. او در کتابش، پس از بیان و توضیح مراحل تحول شناخت کودک از دیدگاه پیاژه و شرح ویژگی های عمده تفکر و رفتار کودک، نمونه هایی از اشعار شاعران عصر گذشته و معاصر را ذکر کرده ویژگی های تفکر کودکانه را در آن ها بازمی کاود. این نوشته پژوهشی که در آن، یافته ها به شکل توصیفی تحلیلی ارائه می شود، نشان دهنده آن است که نظریه امین پور درباره اشعار سهراب سپهری کاملا صدق می کند و جلوه های گوناگون و شاعرانه کودکی در سروده های این شاعر معاصر به وضوح مشاهده می شود.

شعر «نشانی» از جمله برترین اشعار سپهری است. در این مقاله سعی بر آن است که اولا علل برتری این شعر را بیان کنیم؛ ثانیا به تفسیری دست یابیم که در افقی نزدیکتر به ذهنیت شاعر باشد. برای این کار و نیز گریز از جزم اندیشی، شعر را بر مبنای اندیشه سیال شاعر در هشت کتاب تفسیر کرده ایم؛ یعنی مفاهیم مختلف کلمات کلیدی شعر «نشانی» را در این کتاب یافته، نزدیکترین مفهوم با شعر «نشانی» را انتخاب کرده ایم و بر مبنای آن به توضیح شعر پرداخته ایم.

لطفا برای مشاهده متن چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

سهراب با توجه به پیشرفت های تکنولوژی در چند دهه اخیر و از خود بیگانگی انسان، دیدی عمیق نسبت به مسائل جهانی دارد. اشعارش بیانگر معضلات وتناقضات عجیب وغریب در جهان پیشرفته ی معاصر است. با ایجاد تقارن، زمین و فرازمین، گذشته و حال را چنان به تصویر کشیده است که در ذهن جستجوگر وتعالی طلبش، اهمیت با گذشته است. آن چنان، بیدار و همه جانبه، تعالی جوست که نیازی به اغراق ندارد زیرا از صافی تعقل جزیی نگری می گذرد تا پیام خود را با شگفتی هرچه تمامتر ابراز نماید. ﺩ ﺭ ﻭ ﻥ ﮔ ﺮ ﺍ ﻳ ﻲ ﻭ ﺩ ﻋ ﻮ ﺕ ﺑ ﻪ ﺁ ﺭ ﺍ ﻣ ﺶ ﺩ ﺭ ﺩ ﺍ ﻣ ﻦ ﻃ ﺒ ﻴ ﻌ ﺖ ﺭ ﺍ ﻣ ﻲ ﺗ ﻮ ﺍ ﻥ ﻣ ﻬ ﻢ ﺗ ﺮ ﻳ ﻦ ﻭ ﻳ ﮋ ﮔ ﻲ ﺷ ﻌ ﺮ ﺍ ﻭ ﺩ ﺍ ﻧ ﺴ ﺖ؛ که ﻣ ﻠ ﻬ ﻢ ﺍ ﺯ ﺩ ﻭ ﻭ ﻳ ﮋ ﮔ ﻲ ﻋ ﺮ ﻓ ﺎ ﻥ ﻭ ﺭ ﻣ ﺎ ﻧ ﺘ ﻴ ﺴ ﻢ اندیشه ی اوست که درنهایت سیر به تعالی را انتظار می کشد. مسئله این است که آیا سهراب در سروده هایش، بیشتر به مفید بودن اشعارش می اندیشد، یا شگفتی انگیزی آن؟ هدف سهراب (فرضیه)، ازبه کارگیری تصویرهای پیچیده، برای خلق شگفتی، تعالی، القای عاطفی وهیجانات روحی است تا خود وخواننده را به ماورای دیگری سوق دهد. اهمیت موضوعبررسی شباهت تعالی گرایی چند جانبه ی سهراب با نظریه های، لونگینوس1، بورگ2 و کانت 3می باشد. به معنی دقیق تر، سهراب به عشق عرفانی بی حدو مرز، بدون شکل وقالب با عمقی اعجاب انگیز می اندیشد.

از جمله شعرهای سهراب سپهری که بسیار مورد توجه منتقدان و محققان ادبی قرار گرفته، شعر "نشانی" است که نخستین بار در کتاب حجم سبز منتشر گردید. رضا براهنی در کتاب طلا در مس و سیروس شمیسا در کتاب نقد شعر سپهری قرائتهای نقادانه ای از این شعر به دست داده اند. وجه اشتراک این دو قرائت، استناد به مفاهیم و مصطلحات عرفانی برای رمزگشایی از معنای شعر "نشانی" است. در مقالة حاضر، رهیافت دیگری برای نقد این شعر اختیار شده است که معنای شعر را در درجة نخست در متن شعر و نه در زمینه ای عرفانی خارج از شعر می جوید. به این منظور، در این مقاله ابتدا آرای نظریه پردازان فرمالیسم (شکل مبنایی در نقد ادبی) به اجمال معرفی شده و سپس شعر "نشانی" با به کارگیری رهیافت فرمالیستی و به ویژه با استناد به مفهوم تباین و تنش در ساختار شعر نقد شده است. در این نقد، استدلال گردیده است که می توان "نشانی" را متنی قائم به ذات فرض کرد و صناعات ادبی این شعر را در چارچوب ساختار تنش آمیز آن مورد تحلیل قرار داد.